ΚΕΙΜΕΝΟ: Μαρία Αδ. Κωνσταντίνου
Με αφορμή τη συμπλήρωση 2.400 χρόνων από τη γέννηση του Αριστοτέλη, του σπουδαίου φιλοσόφου και του πρώτου γνήσιου επιστήμονα της ανθρωπότητας, η UNESCO ανακήρυξε το έτος 2016 ως «Επετειακό έτος Αριστοτέλη», κατόπιν πρότασης της Ελληνικής Εθνικής Επιτροπής για την UNESCO. Αναμφίβολα, η ανακήρυξη αυτή τιμά την προσωπικότητα και το έργο του Σταγειρίτη διανοητή, ο οποίος έχει ασκήσει όσο κανένας άλλος στην ιστορία του ανθρώπινου πνεύματος μια συνεχή επίδραση για μια περίοδο εικοσιτεσσάρων αιώνων.
Ίσως ο μεγαλύτερος φιλόσοφος όλων των εποχών. Σίγουρα ο στοχαστής που επηρέασε όσο κανένας την πληθώρα των ευμετάβλητων τομέων της ανθρώπινης νόησης. Μαζί με το δάσκαλό του Πλάτωνα αποτελούν τη φωτεινή δυάδα της φιλοσοφικής σκέψης του αρχαίου κόσμου. Υπήρξε σοφός, μεγαλοφυής, εγκυκλοπαιδικός, φυσιοδίφης, δημιουργός της λογικής και ο σημαντικότερος από τους διαλεκτικούς της αρχαιότητας.
Όπως είναι γνωστό, ο διδάσκαλος του Αλέξανδρου συνέβαλε σε κάθε σχεδόν τομέα της ανθρώπινης γνώσης και ήταν ιδρυτής πολλών νέων πεδίων της. Σύμφωνα με τον φιλόσοφο Μπράιαν Μαγκί (Bryan Magee), «είναι αμφίβολο αν κάποιο ανθρώπινο ον γνώριζε τόσα πολλά όσα αυτός». Πέρα από αμέτρητες άλλες επιτυχίες, ο Αριστοτέλης ήταν ο ιδρυτής της τυπικής λογικής και ο πρωτοπόρος στη μελέτη της ζωολογίας, αφήνοντας μία τεράστια παρακαταθήκη στους μεταγενέστερους επιστήμονες.
Από αξιόπιστες φιλολογικές πηγές μαθαίνουμε ότι ο ιδρυτής του Περιπάτου υπήρξε η ενσάρκωση του ορθού μέτρου σ’ όλες τις εκδηλώσεις της ζωής του. Δεν αποκρούει την ηδονή, αλλά προτιμά την πιο τέλεια, αυτή δηλαδή που πηγάζει από τη διάνοια. Σκοπός των ανθρώπινων ενεργειών, κατά τον Αριστοτέλη, είναι η ευδαιμονία, την οποία ορίζει ως ενέργεια σύμφωνη με την αρετή. Η αρετή, όταν κυριαρχεί στα πάθη και στις ορμές, τα ρυθμίζει, παίζοντας το ρόλο του μέτρου ανάμεσα στις δύο ακρότητες, δηλαδή στην υπερβολή και την έλλειψη. Για παράδειγμα, η «πραότης» είναι αρετή ως μεσότητα της οργής και της αναισθησίας, η «ανδρεία» βρίσκεται ανάμεσα στη θρασύτητα και στη δειλία και η «αιδώς» κατέχει το μέσο της αδιαντροπιάς και της κατάπληξης που είναι οι αντιθετικές ακρότητες.
«Ο Αριστοτέλης ταλαντεύεται ανάμεσα στον ιδεαλισμό και τον υλισμό. Κάθε πράγμα, κατ’ αυτόν, αποτελείται από ύλη και πνεύμα που είναι μεταξύ τους αδιάσπαστα ενωμένα. Η ύλη είναι παθητική, καθώς είναι η δυνατότητα του πράγματος, ενώ το πνεύμα ενεργητικό, δηλαδή η δύναμη που μεταβάλλει τη δυνατότητα σε πραγματικότητα», τονίζει ο μελετητής W.K.C. Guthrie. Το ιδιαίτερο χαρακτηριστικό του Αριστοτέλη ως φιλοσόφου είναι ένας ρωμαλέος κοινός νους που αρνείται να πιστέψει ότι αυτός ο κόσμος ήταν κάτι άλλο και όχι απόλυτα πραγματικός. Κατά τη θεώρησή του, η φιλοσοφία αποτελεί προσπάθεια ερμηνείας του φυσικού κόσμου με τη χαρακτηριστική συνδρομή της φυσικής ιδιότητας της κίνησης.
Ωστόσο, η διαρκής κληροδοσία του πλατωνισμού στον Αριστοτέλη ήταν διπλή, αν και οι δύο της πλευρές συνδέονται εσωτερικά. Ό,τι ανέλαβε και διατήρησε ήταν αφ’ενός η τελεολογική άποψη και αφ’ετέρου η πεποίθηση ότι η πραγματικότητα έγκειται στη μορφή.
Στα θεμελιώδη ερωτήματα του πώς να φέρεις μέσα στην περιοχή της φιλοσοφικής γνώσης έναν κόσμο ασταθών φαινομένων που συνεχώς μεταβάλλεται, δημιουργείται και φθείρεται πάλι, χωρίς να είναι ο ίδιος για δύο διαδοχικά χρονικά σημεία και πού βρίσκεται η σταθερότητα, την οποία αναζητεί ο ανθρώπινος νους, η απάντηση του Αριστοτέλη βρίσκεται σε δύο έννοιες νευραλγικές για τη φιλοσοφία του: α) την έννοια της σύμφυτης μορφής και β) την έννοια της δυνατότητας (δύναμις). Δεν πρόκειται για μια σειρά από ουσίες που υπάρχουν χωριστά από τον αισθητό κόσμο, αλλά ενυπάρχουν και κατανοούνται χωριστά από τα υλικά αντικείμενα. Δεν μεταβάλλονται και αποτελούν τα αντικείμενα της ορθής φιλοσοφίας.
«Όλοι οι άνθρωποι από τη φύση τους επιζητούν τη γνώση», μια γνώση άρρηκτα συνδεδεμένη με την ύπαρξη ενός «τέλους» (= σκοπού), δηλαδή μιας τελειότητας που κάτω από την επιρροή της θα τελείται η δραστηριότητα του φυσικού κόσμου. Η τελεολογία αποτελεί αναπόσπαστη πτυχή της αριστοτελικής φιλοσοφικής θεώρησης ενός κόσμου, στον οποίο «όπου υπάρχει κάτι καλύτερο, εκεί πρέπει να υπάρχει και το άριστο». Αυτή την τελειότητα προσφέρει στο αριστοτελικό σύμπαν ο θεός, η μόνη υπάρχουσα καθαρή άυλη μορφή. «Ούτε λοιπόν από τη φύση ούτε αντίθετα προς τη φύση γεννώνται οι αρετές, αλλά από τη φύση είμαστε σε θέση να τις δεχτούμε και τελειοποιούμαστε με το έθος».
Πραγματείες για τη γνώση και τη νόηση, τη φύση, την ψυχή και τις εκφάνσεις της, τη βιολογία, την πολιτική, τη ρητορική, την οντολογία, τη «μεταφυσική», την πρακτική φιλοσοφία αλλά και την ηθική. «Ανδρείος ο περί τόν καλόν θάνατον αδεής….τάς δέ αρετάς λαμβάνομεν ενεργήσαντες πρότερον, ώσπερ και επί των άλλων τεχνών…άνευ αιτίου ουδέν εστίν», Ηθικά Νικομάχεια.
Η φιλοσοφία του Αριστοτέλη αντιπροσωπεύει το τελικό άνθισμα της ελληνικής σκέψης στο φυσικό της περιβάλλον, την πόλη-κράτος. Ο Σταγειρίτης εγκαινίασε τον σύγχρονο τρόπο γραφής της φιλοσοφίας και εμπλούτισε όσο κανείς άλλος το λεξιλόγιό της. Άλλωστε η πλειονότητα των σύγχρονων φιλοσοφικών, λογικών και επιστημονικών όρων έλκει την καταγωγή της από τον Αριστοτέλη: ύλη, δύναμη, αρχή, τέλος, ουσία, κατηγορία, υποκείμενο, θεωρία, πράξη, επαγωγή, συλλογισμός, ορισμός, γένος, είδος, φυσική, ποιητική, εντελέχεια, μεσότητα είναι μερικοί από τους όρους που έπλασε ή μεταποίησε ο Αριστοτέλης για να αποκτήσει η επιστημονική γνώση το όργανό της. Θα περνούσε στην αθανασία τόσο από το διδασκαλικό του έργο όσο και από την ασύλληπτη συνθετική ικανότητα της διάνοιάς του.
Μεταξύ των εκδηλώσεων που προγραμματίζονται για τον εορτασμό της επετείου, προεξάρχουσα θέση έχει το Παγκόσμιο Συνέδριο «ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΗΣ 2.400 ΧΡΟΝΙΑ» που διοργανώνει το «Διεπιστημονικό Κέντρο Αριστοτελικών Μελετών» του ΑΠΘ, από τις 23 έως τις 28 Μαΐου 2016.
«Ἄνευ αἰτίου ούδὲν ἐστὶν», Ρητορική
ΚΕΙΜΕΝΟ: Μαρία Αδ. Κωνσταντίνου
