Με δυο αποσπάσματα, (ως εισαγωγή και επίλογο), από την «Πανούκλα» του Αλμπέρ Καμύ, ο ποιητής αφήνει στα χέρια μας το κλειδί για την πρόσβαση σ’ αυτήν την πρωτόφαντη και αρκετά αινιγματική ποίηση.
Επιπλέον, απαντά έμμεσα στην απορία που δημιουργεί το όνομα του εκδοτικού φορέα του βιβλίου, που ενδέχεται να ξενίσει ή και να απωθήσει ορισμένους αναγνώστες, μη εξοικειωμένους με το έργο τού Νομπελίστα συγγραφέα. Προφανώς ο τίτλος PARANOIA, (παράνοια), παραπέμπει στον ‘παραλογισμό’, (absurdité, αγγλιστί absurdite), όρο που εισάγεται στη φιλοσοφία μέσα από το περίφημο βιβλίο του Καμύ «ο Ξένος» και ορίζεται στο φιλοσοφικό του σύγγραμμα «Ο μύθος του Σισύφου». Σημαίνει την έλλειψη νοήματος που, κατά τον φιλόσοφο, χαρακτηρίζει την ανθρώπινη ζωή. Αλλά και μέσα στο έργο που παρουσιάζουμε, η παράνοια επανέρχεται και διευκρινίζεται με όρους της εποχής μας, σε στίχους όπως: «Και να που παράνοια/ με το μακάβριο μεταλλικό χαμόγελό της/ κοιτάζει τα παιδιά της,/ παιδιά μιας ακαθόριστης ηλεκτρονικής εποχής,/ παιδιά της τέλειας/ ολοκληρωτικής καταστροφής./ Τα παραμορφωμένα/ αποκρουστικά ηλεκτροφόρα χέρια της απλώνει/ και τα αγκαλιάζει. …/ (σελ.114).
Συνεπώς, στην «ΑΠΟΚΑΛΥΨΗ» ο Άγγελος Προβελέγγιος υιοθετεί την φιλοσοφία του Καμύ, και αποδίδει την αποτυχία του σύγχρονου ανθρώπου να βρει προορισμό στο γεγονός ότι ο τεχνολογικός πολιτισμός και η καταναλωτική κοινωνία τον έχουν απομακρύνει από τη ζώσα φυσική πραγματικότητα. Το αποτέλεσμα είναι μια πορεία (αυτο-) καταστροφική. Λέει ο ποιητής εισαγωγικά: «…εύχομαι να είστε έτοιμοι,/ Θα ήταν καλύτερα για σας/ θα ήταν καλύτερα για την όχι και τόσο/ευχάριστη περιπλάνησή μας// Στον κόσμο των πεθαμένων χρωμάτων, Στον κόσμο που γκρεμίσατε χθες/ που γκρεμίζετε σήμερα/και που λαχταράτε να ξαναγκρεμίσετε/ αύριο…». (σελ.9), και στη σελίδα 75 διαβάζουμε: «Έτσι κι αλλιώς τώρα πια/ το ξημέρωμα γίνεται με τεχνητά μέσα,/ δε βλέπεις;/ Τα λουλούδια/ κι αυτά με τεχνητές αναπνοές ζουν.// Και τα ασθενοφόρα, αλίμονο,/ πλήθυναν ολόγυρά μας,/καμουφλαρισμένα σε άρματα χρυσά/ τραβάνε για το χάος./ Το χάος./ Η τελειότερη των ψευδαισθήσεων./» Σύμφωνα με τους τελευταίους στίχους και εφόσον το χάος είναι και αυτό μια ψευδαίσθηση, η «τελειότερη» όλων, τότε η μόνη «πραγματικότητα» που μας απομένει μετά και από την αναίρεση του νοήματος της ζωής, είναι το απόλυτο μηδέν.
Ο μηδενισμός, τόσο στον Καμύ, όσο και στα ποιήματα αυτά, είναι μια διανοητική κατάσταση. Δεν καλλιεργεί ένστικτα (αυτο-) καταστροφής και μισανθρωπισμού. Ο παρεξηγημένος Νίτσε, και ο Ντοστογιέφσκι, ο δεύτερος σχεδόν προφητικά, προέβλεψαν τι θα συνέβαινε μετά την επικράτηση του μηδενισμού. Και πράγματι, μέσα στον 20ό αιώνα βιώσαμε τραγικά τη μεγαλύτερη ανθρωπιστική καταστροφή στην ιστορία, ένα είδος ανθρωποφαγίας, την οποίαν ενθάρρυναν δυο ακραίες ιδεολογίες πού ήρθαν να αντικαταστήσουν με απόλυτο και δογματικό τρόπο την πίστη στον άνθρωπο και στην αξία της ανθρώπινης ζωής.
Εντούτοις, η absurdité του Καμύ ή η «Ναυτία» του Σαρτρ, η θεώρηση του παραλόγου σαν συστατικό ή όρος της ύπαρξης, δεν καταλήγουν υποχρεωτικά στον μηδενισμό και στην αναίρεση των ηθικών φραγμών. Θα λέγαμε απλά ότι η πάλη του καλού ενάντια στο κακό μετατοπίζεται από το κοσμικό πεδίο των Προσωκρατικών, όπως έγινε και με το Σωκράτη, στον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου, ο οποίος και καθίσταται υπεύθυνος για τις αποφάσεις του. Το παράλογο στον Καμύ, η ναυτία στον Σαρτρ και το υπαρξιακό άγχος του Κίρκεγκωρ μπορούν να οδηγήσουν σε μια αυτόνομη ηθική συνείδηση που απορρέει μέσα από τον πυρήνα του ψυχικού μας κόσμου, χωρίς να επιβάλλεται έξωθεν από ιδεολογίες και δόγματα. Στην ποίηση αυτή συναντάμε και τον προβληματισμό και μεταφέρονται μέσα μας τα βιώματα των φιλοσόφων της ύπαρξης.
Ο Α. Π. περιγράφει την παράνοια αλλά δεν την αποδέχεται. Αντιδρά θετικά στην έλλειψη νοήματος και αποκρίνεται με ένα κάλεσμα για προσέγγιση των ανθρώπων, τους οποίους ενώνουν η κοινή μοίρα, οι φυσικοί περιορισμοί, οι εγγενείς αδυναμίες και κυρίως η εξίσωση όλων μπροστά στον θάνατο. Συνεπώς οι ανθρώπινες σχέσεις, η αδελφότητα, η εντιμότητα και ένας αντίστοιχος κοινωνικός περίγυρος μπορούν να δώσουν λυτρωτική απάντηση και να μας αποτρέψουν από την επιλογή της αυτοκτονίας -το μεγάλο δίλημμα του Καμύ. Όταν ο ποιητής αναρωτιέται: «…Με ποιες ανάσες να αγγιχτούμε;/ Με ποιες ανάσες να μιλήσουμε;/ Με ποιόν ιδρώτα τα κορμιά μας να ενωθούνε;/ Τα βλέμματά μας αποφεύγοντας/ πώς να αγαπηθούμε;/» (σελ.89), προφανώς γνωρίζει ότι υπάρχει η δυνατότητα μια λυτρωτικής επικοινωνίας των ανθρώπων που όμως καθίσταται δύσκολη έως αδύνατη, λόγω των κοινωνικών στρεβλώσεων και του λανθασμένου ατομοκεντρικού προσανατολισμού που συνεπάγονται.
Όμως, η φιλοσοφία και η ιδεολογία δεν επαρκούν για την παραγωγή ποίησης, γνήσιας ποίησης. Ύστερα από τις διαπιστώσεις που κάναμε, τίθεται ευλόγως το ερώτημα αν η ποίηση του Α.Π., που εκ πρώτης όψεως απευθύνεται στη διάνοια, μπορεί να καταξιωθεί ως ποιητικός λόγος. Πέρα δηλαδή από την κοινωνική διάσταση και την διερεύνηση στην οποίαν ο ποιητής προβαίνει γύρω από την ανθρώπινη κατάσταση, άραγε, προσφέρει την αναμενόμενη αισθητική συγκίνηση και απόλαυση που οφείλει να προσφέρει κάθε γνήσιο έργο τέχνης; Απαντάμε με παραδείγματα:
«Μια σκιά είσαι τα βράδια/ με φόντο τα κίτρινα φώτα μιας λεωφόρου/ που δεν ησυχάζει ποτέ.// Και το μπαλκόνι σου/ ένας διάδρομος προσγείωσης/ κατάντησε/άγνωστων οχημάτων από άλλους γαλαξίες…» (σελ.88). Επίσης: «…Μικρό παιδάκι,/ για αίμα μίλησες/ μες σε σφαγείο περιστεριών/ κι οργή ήσουν γεμάτο/…» (σελ. 26), και αλλού: «Κανείς δεν αγαπάει πια τον άλλο,/ κανείς δεν απαντάει πια στον άλλο,/καθένας τη μοναξιά του θέλει πια.// Και το παιχνίδι των αιώνων/ πάει, το χάσαμε κι αυτό,/ ο χρόνος βρήκε ευκαιρία και μας το ‘σκασε. …/ (σελ.90), και «…εγώ τα αγαπώ τα αγκάθια μου./ Και αν τα πόδια, μού ματώνουν/ ούτε κι αυτά θέλουνε το κακό μου,/ γλυκός ο πόνος είναι.// Γιατί τα αγκάθια μου με αγαπούν/ καθώς κι εγώ εκείνα./ Γιατί τα αγκάθια μου το μονοπάτι/ ξέρουν καλύτερα από μένα…» (σελ. 33).
Τα δείγματα αυτά αρκούν για να καταδείξουν τον εκλεκτό λυρισμό και την τολμηρή φαντασία του ποιητή, ο οποίος πλάθει με ευαισθησία έναν παράξενο κόσμο (που βασικά είναι ο κόσμος μας) και να υποβάλει μια ατμόσφαιρα μελαγχολική, μέσα από, εικόνες, χρώματα, ρυθμό και μουσική:
ΦΘΙΝΟΠΩΡΟ
Τώρα πια/ Η μέρα βραδιάζει όλο και πιο γρήγορα./ Τώρα πια/ τα παιδιά που παίζουν κάτω απ’ το μπαλκόνι μου/ Όλο και λιγοστεύουν.// Ενώ μια μελωδία τυραννική/ που νόμιζα πως είχε ξεψυχήσει/ γλιστράει αθόρυβα απ’ το ανοιχτό παράθυρό μου/ και χώνεται κρυφά μες στο δωμάτιο/ μες στο κρανίο/ μες στον νου.(σελ.41). Στο ποίημα αυτό το «φθινόπωρο» δεν είναι απλά μια εποχή του χρόνου αλλά αντιπροσωπεύει μια ιστορική περίοδο, ένα στάδιο εξελικτικό της κοινωνίας και του ανθρώπου ως πνευματικού όντος. Ο ποιητής μας ξεναγεί μέσα στο χρόνο, περνώντας από το παρελθόν στο παρόν και φθάνοντας στο μέλλον, όπου καιροφυλακτεί η κόλαση της «Αποκάλυψης». Αυτή είναι μια περίοδος διάλυσης του πνεύματος, εξαφάνισης της ψυχής και απολίθωσης των συναισθημάτων, -αναπότρεπτο αποτέλεσμα της αυτοκαταστροφικής ιστορικής φοράς, σύμφωνα πάντα με τον ποιητή. Θα αποφύγουμε τον πειρασμό της διεξοδικής αναφοράς στα κατηφορικά αυτά στάδια και του παραλληλισμού τους με τις διαδοχικές σφραγίδες της Αποκάλυψης του Ευαγγελιστή Ιωάννη. Θα αναφερθούμε ωστόσο ακροθιγώς στο στάδιο-ενότητα ΟΙ ΕΠΙΚΥΡΙΑΡΧΟΙ (πέμπτη Σφραγίδα και εξής), στο οποίο οι απλοί άνθρωποι εμφανίζονται να υφίστανται πλείστες όσες αδικίες και βασανιστήρια από τους ιθύνοντες, εντελώς αναίτια. Η ενότητα αυτή σαφέστατα παραπέμπει σε έναν άλλο ανατόμο του κρατικού παραλογισμού, στον έξοχο Φραντς Κάφκα, που με το σημαντικό έργο που παρήγαγε στη σύντομη ζωή του, άσκησε και ασκεί επιρροή στη λογοτεχνία, τη φιλοσοφία και στις κοινωνικές επιστήμες.
Τέλος, στη σελίδα 92 διαβάζουμε: «Θρηνώ απόψε/ για τον τελευταίο άνθρωπο./ Θρηνώ το τέλος της αγάπης,/ το τέλος του έρωτα, της άνοιξης, του καλοκαιριού/ .…Θέλω να γίνω βίαιη μουσική./θέλω να γίνω ταύρος/ όταν του καρφώνουν τα σπαθιά/ κι ύστερα θέλω να γίνω το σπαθί,/ το δάκρυ και το μάτι,/ το αίμα στην άσφαλτο/ όλων των ανθρώπων της γης/ που πέθαναν για ένα ιδανικό.// Κι έπειτα θέλω να γίνω/ η τελευταία σταγόνα/ της τελευταίας βροχής,/ των τελευταίων δακρύων,/ του τελευταίου ουρανού,/ της τελευταίας θάλασσας.» Εδώ παράλληλα με μια πεισιθάνατη διάθεση συναντάμε έναν ανθρωπισμό στα όρια της αυτοθυσίας κι αυτό βεβαιώνει την άποψη ότι η έλλειψη νοήματος δεν οδηγεί υποχρεωτικά στην απανθρωπιά, στην οποία εύκολα μπορεί να καταλήξει η προσχώρηση σε μια ιδεολογία. Όταν δηλαδή την έλλειψη νοήματος αντικαταστήσει η πίστη σε ένα δόγμα το οποίο θέλει να επιβληθεί ως ανώτερη σοφία, ως η ύψιστη αλήθεια και γεμίζει με έπαρση τους οπαδούς.
Είδαμε τα αποτελέσματα αυτής της πίστης. Επίσης, στο ίδιο ποίημα όπως και αλλού, εκδηλώνεται η ευαισθησία του ποιητή που αρχικά θρηνεί για την συναισθηματική απονέκρωση του ανθρώπου και στη συνέχεια εμφανίζει μια διάθεση αντίδρασης. Γενικά, η επιθυμία του ποιητή να συμμετάσχει και να βιώσει και ο ίδιος τον πόνο των άλλων, συνιστά αδιάψευστο στοιχείο ενσυναίσθησης και κατ’ ακολουθίαν υποδηλώνει δυνατότητα ύπαρξης νοήματος. Άρα στη διάσταση του ψυχικού μας κόσμου το νόημα της ζωής είναι ζήτημα προσωπικής επιλογής και καθορίζει τη συμπεριφορά μας και τις σχέσεις με τους συνανθρώπους μας. Αυτό αποδεικνύει και η εμμονή του ποιητή στην αναζήτηση της αγάπης. Ο Ρασκόλνικοβ, στο «Έγκλημα και Τιμωρία» του Ντοστογιέφσκι, οδηγείται στο έγκλημα όταν αρνείται ότι η ζωή έχει νόημα και νιώθει, όπως ο «Ξένος» του Καμύ, αποξενωμένος, στο περιθώριο, εκτός ανθρωπότητας. Στην συνέχεια αυτός, αντίθετα με τον «Ξένο», θα διαισθανθεί το τραγικό λάθος στο οποίο τον οδήγησε το υπερτροφικό του εγώ και θα ενταχθεί ξανά στο ανθρώπινο γένος μέσα από την αγάπη που θα βρει, την αυτοκριτική και την μεταμέλεια.
Εν κατακλείδι, η ποίηση του Άγγελου Προβελέγγιου απευθύνεται με μιας στο συναίσθημα και στη διάνοια. Είναι απολύτως προσωπική και δίνει ερεθίσματα στη σκέψη. Μας εντυπωσιάζει η οξύτατη διαίσθησή του και η ικανότητα να διεισδύει κάτω από την επιφάνεια μέχρι τον πυρήνα της πραγματικότητας, διερευνώντας τα αίτια των κοινωνικών φαινομένων. Παράλληλα, η λεπτή ευαισθησία και το ανθρωπιστικό του μήνυμα μας συγκινούν. Υπάρχει ρυθμός, μουσικότητα και υποβλητικότητα που φανερώνουν ωριμότητα και μακρά ενασχόληση με την τέχνη. Είναι εξαίρετος εικονοπλάστης και διαθέτει δημιουργική φαντασία. Πλάθει λεπτομερώς έναν ζοφερό κόσμο, την κρυφή όψη της πραγματικότητας και προεκτείνοντας το παρόν στο μέλλον προφητεύει έναν εφιάλτη. Με τον τρόπο αυτό μας προειδοποιεί και μας καλεί σε εγρήγορση. Ο λόγος του, λόγος προφητικός, φωνή διαμαρτυρίας, πόνου και συμπόνοιας, εκφέρεται με πάθος, ο στίχος του έχει σφρίγος και ζωντάνια. Η γλώσσα είναι πλούσια, στρωτή, δουλεμένη κατά τρόπο που να ζευγαρώνει την ποίηση με τις ιδέες του.
Η «Αποκάλυψη» του Α. Π. δεν είναι έργο μεταφυσικής αν και παρουσιάζει μια μορφολογική αντιστοιχία με το ομώνυμο βιβλίο της Καινής Διαθήκης. Επιχειρεί τη διείσδυση στο μέλλον επαγωγικά και αναζητά τα αίτια της αποτυχίας και δυστυχίας του ανθρώπου, παρά την πρόοδο της επιστήμη. Εκφράζει συγκινητικά το μεγάλο του παράπονο που είναι η απουσία της αγάπης. Πίσω από το γεγονός αυτό βλέπει την συναισθηματική απονέκρωση, στην οποίαν η ποιητική του συνείδηση αντιδρά με ειλικρίνεια και τόλμη. Η μορφή και το ύφος ορισμένων ποιημάτων φανερώνει τη θεατρική του παιδεία και εμπειρία. (Πρόκειται για πολυσχιδή καλλιτεχνική προσωπικότητα. Έχει ασχοληθεί με όλες τις πτυχές της τέχνης του θεάτρου, ακόμη και με τη μουσική επένδυση!). Πειραματίζεται με τη μορφή των στίχων και σε ορισμένες περιπτώσεις, καινοτομεί. Το φουτουριστικό στοιχείο συχνά παραπέμπει σε επιστημονική φαντασία. Πρόκειται επομένως για ποίηση νεωτερική. Από αισθητική άποψη καταξιώνεται ως πρωτότυπο έργο τέχνης. Διακηρύσσει με πάθος την αναγκαιότητα αποκατάστασης της κοινωνικής δικαιοσύνης, της ανθρωπιάς, της ελευθερίας, την επάνοδο του έρωτα και της αδελφοσύνης, ενώ παράλληλα σαλπίζει το ξύπνημα της συνείδησης, των τρυφερών μας συναισθημάτων και της ΑΓΑΠΗΣ στις καρδιές μας.
