Warning: chmod(): Operation not permitted in /home/545817.cloudwaysapps.com/bqgtemsqzq/public_html/wp-admin/includes/class-wp-filesystem-direct.php on line 173
Ουμπέρτο Έκο: Ο μέγας δάσκαλος της σημειωτικής - AgrinioVOICE.gr

Ουμπέρτο Έκο: Ο μέγας δάσκαλος της σημειωτικής

Επιμέλεια κειμένου: Μαρία Αδ. Κωνσταντίνου

Χωρίς αμφιβολία, οι προηγούμενες μέρες χαρακτηρίζονται από ένα θλιβερό σερί απωλειών προσωπικοτήτων από διάφορους χώρους, επηρεάζοντας σημαντικά τη μετέπειτα δράση και παραγωγή τους. Τη στιγμή που σε ελληνικό επίπεδο ολόκληρο το καλλιτεχνικό στερέωμα μαζί με τους χιλιάδες θαυμαστές συνεχίζουν να είναι συγκλονισμένοι από τον ατυχή χαμό του αυτοδημιούργητου τραγουδοποιού Παντελή Παντελίδη, φτωχότερος είναι και ο λογοτεχνικός-φιλολογικός κόσμος από τα νέα του θανάτου, τόσο της αμερικανίδας συγγραφέως Χάρπερ Λη όσο και του πολυδιάστατου Ιταλού δασκάλου Ουμπέρτο Έκο.

Γνωστή για το περίφημο έργο της «Όταν σκοτώνουν τα κοτσύφια», στο οποίο η ναρκωμένη συνείδηση του Μέικομπ της Αλαμπάμα θα συγκλονιστεί από το σθένος ενός και μόνο ανθρώπου που αγωνίζεται για τη δικαιοσύνη, αποτελεί διακεκριμένη και πολυσήμαντη φιγούρα στην παγκόσμια λογοτεχνική παραγωγή. Πρόκειται για βασική εκπρόσωπο του λεγόμενου southern gothic, δηλαδή των χαρακτηριστικών της γοτθικής λογοτεχνίας, παραγόμενη εντούτοις αποκλειστικά στον αμερικανικό Νότο. Εκκεντρικοί χαρακτήρες, παρηκμασμένα σκηνικά, το στοιχείο του μακάβριου αλλά και ο κοινωνικός χαρακτήρας της Αμερικής του Νότου κοσμούν έργα και της Χάρπερ Λη, εμπλουτισμένα με αρκετά βιογραφικά στοιχεία της ίδιας.

Ωστόσο, θα αφιερώσω το παρόν άρθρο στο δάσκαλο που λάτρεψε ανιδιοτελώς και ακατάπαυστα τη γνώση και τη δύναμή της, το σημειολόγο, κριτικό, φιλόσοφο, μυθιστορηματογράφο, μεταφραστή-τον πολυσχιδή Ουμπέρτο Έκο. Γεννημένος στην Αλεσάντρια του Πιεμόντε το 1932, υπήρξε ασίγαστος λάτρης της φιλοσοφίας, την οποία εξέλιξε σε μεγάλο βαθμό αλλά και συσχέτισε σθεναρά με την επιστήμη που είναι σχεδόν συνώνυμη του ονόματός του, τη Σημειωτική. Εντυπωσιακή είναι η φημολογία γύρω από το όνομά του-πολλοί θεωρούν ότι το επώνυμο Έκο είναι το αρτικόλεξο των λατινικών λέξεων «Ex caelis oblatus» που σημαίνει «θεϊκό δώρο». Μύθος ή όχι, το βέβαιο είναι πως ο άνθρωπος που συνέγραψε το ιστορικό πλέον Όνομα του Ρόδου αποτέλεσε μοναδικό «δώρο» για τον κόσμο των γραμμάτων και των ανθρωπιστικών επιστημών, από τις οποίες θα λείψει η κριτική και στοχαστική ματιά του στον κόσμο.

Σχεδόν σε όλα του τα σπουδαία έργα και δοκίμια είναι διάχυτη μια τάση εκλεκτικισμού για την αισθητική του Μεσαίωνα αλλά και τον αιώνιο διχασμό ανάμεσα στην ομορφιά και την ασχήμια. Όλα αυτά συνυφασμένα με τη συμβολικότητα και τη μεταφορικότητα τόσο ουτοπικών όσο και δυστοπικών θρύλων που χάνονται στην αχλύ των αιώνων. «Συχνά, το αντικείμενο μιας επιθυμίας, όταν η επιθυμία αυτή μεταμορφώνεται σε ελπίδα μπορεί να γίνει πιο πραγματικό και από την ίδια την πραγματικότητα», σχολιάζει ο ίδιος ο Έκο αναφορικά με το φαντασιακό και το σκοτεινό της ύπαρξης.

Είχα την ευκαιρία να ασχοληθώ πιο συστηματικά με το έργο του Ιταλού διανοητή στο Πανεπιστήμιο, όπου ίσως για πρώτη φορά ήρθα σε επαφή με τον όρο «Σημειωτική»-τη συγκρότηση και τη λειτουργία των συμβολικών συστημάτων στο σύνολό τους-μια έννοια διάχυτη σε όλο το εύρος της πολυδιάστατης και πολυποίκιλης παραγωγής του. Αν και απαιτεί χρόνια μελέτης για να εντρυφήσει τόσο ο απλός αναγνώστης όσο και ο ερευνητής στα γραπτά και στα λεγόμενα του Έκο και πόσο μάλλον να αφομοιώσει όλους αυτούς τους ανεξάντλητους κώδικες ενός γοητευτικού μυαλού που πίστευε ακράδαντα στην ισχύ της αρμονίας, όπως την εξύμνησε ο Αριστοτέλης, ωστόσο, λίγη από αυτή την αλλόκοτη μαγεία προβάλλεται στον επίξοξο αναγνώστη μέσα από τα απαράμιλλα έργα του.

Όσο για το βιβλίο που αναδείχτηκε το απόλυτο μπεστ σέλερ, το άκρως εμπλουτισμένο με τις προσφιλείς στο συγγραφέα του θεωρίες συνωμοσίας και φιλοσοφικο-μαθηματικές αναζητήσεις, πάντα σχεδιασμένες σημειωτικά-Το Όνομα του Ρόδου-μας ταλαιπώρησε αρκετά στη σχολή η αλήθεια είναι, με τη σημειωτική του τεχνική, παρόλα αυτά, όπως τελικά αποδεικνύεται άξιζε τον κόπο. Δεινός εραστής της παιχνιδιάρικης σύνθεσης ιστοριών με βάση τη συμπόρευση των φανταστικών ηρώων με τα πραγματικά γεγονότα και τα ιστορικά πρόσωπα, πλασμένες πάντοτε με συνειδητή επίγνωση. Πολέμιος της έτοιμης εικόνας και της αμάσητης πληροφορίας, προασπίστηκε σθεναρά την κινητήρια δύναμη της μνήμης και χωρίς δισταγμό συσχέτισε τα έργα του με τα κόμικ, τα λαϊκά αναγνώσματα και τις παραφιλολογικές πηγές, πάντα ωστόσο με το κύρος της πολυγλωσσίας του.

Με άποψη «επί παντός επιστητού», άπειρα δοκίμια και με μόλις επτά μυθιστορήματα στη διάρκεια αυτής της μυθικής περιδιάβασης στα πελάγη των γραμμάτων (Το Όνομα του Ρόδου, To Εκκρεμές του Φουκώ, Το νησί της προηγούμενης ημέρας, Μπαουντολίνο, Η μυστηριώδης φλόγα της βασίλισσας Λοάνα, Το κοιμητήριο της Πράγας, Φύλλο Μηδέν)-άλλωστε ο ίδιος ήταν υποστηρικτής της έννοιας της βραδύτητας και όπως έλεγε, αδυνατούσε να κατανοήσει τους συγγραφείς που κάθε χρόνο εκδίδουν και κάτι νέο. Μπορεί να έφυγε από τη ζωή, άφησε όμως πίσω του ένα αμύθητο έργο!

Το μόνο σίγουρο είναι ότι ο Ουμπέρτο Έκο αγαπήθηκε και διαβάστηκε όσο λίγοι σύγχρονοι διανοητές και συγγραφείς. Κάθε του νέο βιβλίο αποτελούσε τεράστιο εκδοτικό γεγονός και χωρία από τα έργα του απαντώνται πάντα στις συλλογές με γνωμικά και αποφθέγματα, καθώς είναι πλέον απλά παροιμιακά. Το κύκνειο άσμα του, το «Pape Satan Aleppe» θα κυκλοφορήσει σε λίγες μέρες στην Ιταλία.

Και κλείνω φυσικά με ένα δικό του απόφθεγμα: «Τι όμορφο που είναι ένα βιβλίο που επινοήθηκε για να πιάνεται στο χέρι, ακόμη και στο κρεβάτι, ακόμη και μέσα σε μία βάρκα, ακόμη και εκεί όπου δεν υπάρχουν ηλεκτρικές πρίζες, ακόμη κι αν έχει αποφορτιστεί κάθε μπαταρία και αντέχει τα σημάδια και τα τσαλακώματα, μπορεί να αφεθεί να πέσει καταγής ή να παρατηθεί ανοιγμένο στο στήθος ή στα γόνατα όταν μας παίρνει ο ύπνος, μπαίνει στην τσέπη, φθείρεται, καταγράφει την ένταση, την επιμονή ή το ρυθμό των αναγνώσεών μας, μας υπενθυμίζει (αν φαίνεται πολύ καινούργιο ή άκοπο) ότι δεν το διαβάσαμε ακόμη…»

Μαρία Αδ. Κωνσταντίνου

Νόρα Καρατσικάκη - Κλινικός Διαιτολόγος - Διατροφολόγος