Της Σοφίας Ζησιμοπούλου
Ο Αλεξανδρινός γέρος αποτελεί σίγουρα ένα από τα πιο πολυσυζητημένα πρόσωπα της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Δε θα ήταν άστοχο αν λέγαμε πως υπήρξε ένας από τους λογοτέχνες που αγαπήθηκαν αλλά και μισήθηκαν πολύ ενώ απασχόλησε το κοινό τόσο για το έργο όσο και για τη ζωή του. Το 2013 είναι αφιερωμένο στη μνήμη του.
Η κριτική του Καβάφη και η πρόσληψή του από το ευρύ κοινό δεν ακολούθησε μια γραμμική πορεία. Η εικόνα που έχει υπερπροβληθεί και αποτελεί αντικείμενο διδασκαλίας, είναι αυτή του μονήρους γέροντα που χρησιμοποιούσε την ιστορία ως μέσο συγγραφής και μέσα στην κλειστή του κάμαρα, ταξίδευε τη σκέψη του στο χρόνο ικανοποιώντας παράλληλα τις ερωτικές του προσδοκίες.
Την εικόνα αυτή ασπάστηκαν πολλοί κριτικοί κατά καιρούς με πρώτο και καλύτερο τον Τ. Μαλάνο, ο οποίος ισχυρίζεται πως «ο ποιητής χρησιμοποιεί την ιστορία για να ταξιδέψει τη διαστροφή του στο χρόνο»[1]. Ο Μαλάνος ανήκει στην πλευρά των κριτικών που ασχολήθηκαν ιδιαίτερα με τον ηδονισμό του Καβάφη τόσο ώστε να απορροφηθούν από αυτόν και να παραβλέψουν άλλες πλευρές του.
Βρισκόμαστε στη δεκαετία του 30’ και την εποχή αυτή η ψυχανάλυση κατακτά το λόγιο κοινό της Ελλάδας. Οι μελέτες του Φρόυντ συνδέονται με τη λογοτεχνία[2]και καθιστούν τον καλλιτέχνη μια προσωπικότητα προς εξέταση. «Ο καλλιτέχνης είναι άτομο με νευρώσεις, τις οποίες όμως διοχετεύει προς το καλλιτεχνικό έργο». Υπό το σκεπτικό αυτό , εγκαινιάζεται η φροϋδική – ψυχαναλυτική προσέγγιση του Καβάφη, την οποία πλαισιώνουν εξαίρετες μελέτες. Ο Κ.Θ. Δημαράς θα μιλήσει για την ηθοποιία στον Καβάφη[3], ο Σαρεγιάννης[4] για το δράμα μονώσεως του ποιητή και ούτω καθεξής. Το σχήμα είναι καθαρά ψυχαναλυτικό, ο ποιητής μοιάζει με ασθενής και οι κριτικοί αναλαμβάνουν το ρόλο του γιατρού, συνδέοντας τη λογοτεχνία με την ιατρική σε ένα πλαίσιο «σεξουαλισμού ιστορισμού»[5].
Τα δεδομένα όμως αλλάζουν σε πολιτικό και κοινωνικό επίπεδο, έτσι αλλάζει και το εκάστοτε ερμηνευτικό σχήμα της πρόσληψης του ποιητή. Η κρίσιμη τομή θα έρθει από το Γ. Σεφέρη το 1946 με την ομιλία «Καβάφης – Έλιοτ παράλληλοι»[6] που θα αλλάξει μια για πάντα την εικόνα του Καβάφη, όπως τουλάχιστον την ξέραμε. Ο Καβάφης έρχεται να συνδεθεί με τα σύγχρονα ιστορικά δεδομένα και συγκεκριμένα με τη Μικρασιατική καταστροφή. Ο πολιτικός Καβάφης εγκαινιάζεται και ανανεώνει τις μαρξιστικές μελέτες γύρω από το έργο του.
Η ομιλία Σεφέρη θα αποτελέσει τομή όχι μόνο για τον Καβάφη αλλά και για την ίδια τη γενιά του 30’ (της οποίας εμβληματική μορφή είναι ο Σεφέρης), η οποία επιζητά την ένταξη στο λογοτεχνικό κανόνα.
Επακόλουθο των παραπάνω, θα είναι οι σημαντικές μελέτες του Τσίρκα: «Ο Καβάφης και η εποχή του», «Ο πολιτικός Καβάφης» που προκαλούν κύκλους αντιπαραθέσεων και αμφισβητούνται έντονα. Έχουμε πλέον ένα Καβάφη που ασχολείται με τα παροικιακά ζητήματα και κυρίως της βρετανική κατοχή. Το πρίσμα εδώ είναι καθαρά μαρξιστικό και μάλιστα εξυπηρετεί το σοσιαλιστικό ρεαλισμό. «Ο Τσίρκας επιχειρεί μια ελαστική εφαρμογή της θεωρίας του Λούκατς[7], ή αλλιώς της θεωρίας της αντανάκλασης βάσει της οποίας οι εξωτερικές συνθήκες της πραγματικότητας πρέπει να αντανακλώνται στο έργο του καλλιτέχνη.
Θα ακολουθήσει ο Καβάφης του «μείζονος Ελληνισμού» του Σαββίδη[8] και τα πρόσωπα συνεχίζουν να εναλλάσσονται μέχρι σήμερα. Ο ποιητής κατάφερε να ξεφύγει από τον ασφυκτικό κλοιό της ψυχαναλυτικής σκοπιάς και να γίνει αντικείμενο πολιτικής μελέτης μέσα από το στενό παροικιακό πρίσμα της Αιγύπτου του 19ου αιώνα αλλά και της Ελλάδας γενικότερα. Κατά αυτό τον τρόπο, ήρθαν στο φως κι άλλες πτυχές του βίου του ποιητή ενώ έπεσε φως στα πολιτικά του άρθρα[9] και πραγματοποιήθηκε αλλαγή πορείας στις βιογραφικές μελέτες που τον αφορούσαν.
Γίνεται φανερό πως ο ποιητής δεν είναι μια συγκεκριμένη ποιητική φυσιογνωμία αλλά ο καθένας μπορεί να δει στο έργο του μια διαφορετική πλευρά. Τα τελευταία χρόνια, πραγματοποιούνται μελέτες που οδηγούν στην ανακάλυψη όλο και περισσότερων προσώπων. Εξάλλου, όπως οι μελετητές του αλλά και οι γνωστοί του υποστήριζαν, ο Καβάφης αρεσκόταν στο να «παίζει ρόλους» τόσο στην ποίηση όσο και στην καθημερινότητά του.
Η αποκλειστική του σύνδεση με ένα συγκεκριμένο πεδίο είναι δικαίωμα του κάθε αναγνώστη αλλά στερείται επιστημονικής εγκυρότητας. Ας αναζητήσουμε λοιπόν τον ποιητή μέσα από το έργο του και ας περιηγηθούμε στων «ιδεών την πόλη».
[1] Τ. Μαλάνος, «Ο Κ. Π .Καβάφης, ο άνθρωπος και το έργο του», Αθήνα, Δίφρος, 1897 – 1984
[2] Σ. Φρόυντ, «Λογοτεχνία και ψυχανάλυση», Αθήνα, Επίκουρος, 1994
[3] Κ. Θ. Δημαράς, «Η Ηθοποιία του Καβάφη», περ. Νέα Εστία, τ. ΙΔ’, τεύχος. 158, 1933
[4] Σαρεγιάννης, «Σχόλια στον Καβάφη», Ίκαρος, 1994
[5] Γ. Παπαθεοδώρου, «Η γνώση των ηδονών», περιοδικό Ποίηση, τεύχος 24, 2004
[6] Γ. Π. Σαββίδης «Ο Καβάφης του Σεφέρη», Αθήνα, Ερμής, 1984
[7] M. Grodent, «Ο Σ. Τσίρκας στον καθρέφτη του Καβάφη», περιοδικό Διαβάζω, τεύχος. 171/1987
[8] Γ.Π. Σαββίδης, «Μικρά καβαφικά», Αθήνα, Ερμής, 1985
[9] Αναφέρομαι εδώ στα άρθρα του για τα Ελγίνεια μάρμαρα και το ζήτημα της αγγλικής κατοχής στην Κύπρο. Παραπέμπω ενδεικτικά στο Σ. Τσίρκας, «Ο πολιτικός Καβάφης», Αθήνα, Κέδρος, 1980
Τύμπανο 2 / Μάρτιος 2013
