της Σοφίας Ζησιμοπούλου
Τι κοινό έχει ο Ροΐδης με το Αγρίνιο; Εκ πρώτης όψεως, καμιά ίσως. Γεννημένος στην Ερμούπολη της Σύρου το 1836, σπούδασε στο εξωτερικό και επέστρεψε στην Ελλάδα για να συνδέσει το όνομά του με ένα συγκεκριμένο ύφος λόγου και μια αξιοσημείωτη πολεμική στις φιλολογικές του έριδες. Δε θα μπορούσε εδώ φυσικά να μη επισημανθεί η μεγάλη του διαμάχη με τον Α. Βλάχο το 1877 για τη σύγχρονη ελληνική ποίηση. Ωστόσο, η μεγαλύτερη ταραχή είχε ήδη επέλθει το 1866με την Πάπισσα Ιωάννα.
Το βιβλίο αφηγείται την ιστορία της Ιωάννας, μιας φιλόδοξης νεαρής, η οποία παριστάνοντας τον νεαρό καλόγερο, καταφέρνει να αναρριχηθεί έως το παπικό αξίωμα. Ούσα όμως φιλήδονη, θα μείνει έγκυος και σύντομα το μυστικό της θα αποκαλυφθεί με αποτέλεσμα να βρει άσχημο τέλος. Ο Ροΐδης κριτικάρει ανελέητα ανθρώπους, δοξασίες και κυρίως το θρησκευτικό κλήρο με τη χρήση ενός θρύλου που εκμεταλλεύτηκαν πολλοί συγγραφείς από την εποχή του Βοκάκιου.
Το βιβλίο θα αφορισθεί και θα απαγορευτεί ως «αντιχριστιανικόν και κακόηθες» με την υπ. Αριθμό5688/4-4-1866 εγκύκλιο της Ι. Συνόδου της Εκκλησίας της Ελλάδος (ωστόσο να διευκρινιστεί ότι ο Ροΐδης δεν αφορίζεται).Το σκάνδαλο είναι τεράστιο και συζητιέται σε κύκλους λογίων αλλά και στο περιβάλλον των εφημερίδων. Ο ίδιος ο συγγραφέας θα αναλάβει να υπερασπιστεί τον εαυτό του μέσα από επιστολή προς την Ι. Σύνοδο (Ολίγαι λέξεις…), όπου δηλώνει: «…όσο αντιχριστιανική και αν υποτεθεί η Ιωάννα, μυριάκις αντιχριστιανικώτεραι είναι αι υμετέραι ύβρεις, απειλαί και επικλήσεις του εισαγγελέως, ήδη δε θέλω εξετάσει, με την άδειάν σας, αν τω όντι την θρησκείαν ή άλλο τι εχλεύασεν ο συγγραφεύς του καταδικασθέντος βιβλίου».[1]
Κατόπιν, θα προβεί σε μια ιδιόμορφη μεταμφίεση που αποτελεί μέρος της γενικότερης μεθόδου του. Ο ίδιος λοιπόν μετονομάζεται σε Διονύσιο Σουρλή, γιατρό εξ Αγρινίου που αποτελεί το συγγραφέα της υποστηρικτικής επιστολής.
ΑΓΡΙΝΙ, 1 ΜΑΙΟΥ 1866
Αξιότιμε κύριε Εκδότα της «Αυγής»,
Το όνομά μου είναι Σουρλής× κατοικώ εις το Αγρίνι, κοντά εις τον ποταμόν, και είμαι συνδρομητής εις την αξιόλογον «Αυγήν» σας. […] Ένας κάποιος φίλος μου, κάτοικος Αθηνών, εις τον οποίον είχα στείλει μερικάς οκάδας ξανθόν καπνόν του Αγρινίου, μου έστειλε ως αντάλλαγμα εν νεοφανές βιβλίον, επιγραφόμενον «Πάπισσα Ιωάννα».
Ο Ροϊδης, ως απλός αναγνώστης αναλαμβάνει την υπεράσπισή του με επιτυχία. Είναι όμως το γλαφυρό και σαρκαστικό ύφος του που τον προδίδει, έκδηλο σε όλη του τη λογοτεχνική δουλειά: διάχυτη ειρωνεία που κατασκευάζεται μέσα από απροσδόκητες συγκρούσεις λέξεων και μεταφορών, παρεκβάσεις και συσχετισμοί με επίκαιρα γεγονότα. Χαρακτηριστικό είναι το παρακάτω χωρίο της επιστολής όπου κριτικάρει τους δημοσιογράφους της «Αυγής» για την αντιμετώπιση του βιβλίου:
Αλλά αγρινιώτικη απλότης είναι το να κάθημαι και να θαυμάζω τας πρωτοτυπίας των δημοσιογράφων σας× το αυτό σχεδόν πράγμα ωσάν να θαύμαζα την αλμύρα της θαλάσσης, τα βώδια ότι έχουν κέρατα ή τα πτερά των πουλιών× ο καθείς θα μ’ επερίπαιζε για την ανακάλυψιν και θα είχε δίκιο.
Πολλές είναι μάλιστα οι ομοιότητες με την εισαγωγή που ο συγγραφέας έγραψε για το βιβλίο, στην οποία προβάλλει το επιχείρημά του πως πρόκειται για μια μεσαιωνική μελέτη που στηρίζεται σε ιστορική έρευνα. «Προσφεύγοντας συνεχώς στις πανουργίες της αλληγορικής ειρωνείας, ισχυρίζεται ότι η μυθοπλασία του δεν είναι τίποτε άλλο από απλή καταγραφή ιστορικών γεγονότων για το σκανδαλώδες των οποίων δε φέρει καμία ευθύνη».[2] Το ζήτημα του είδους (μυθιστόρημα ή όχι) απασχολεί τον αναγνώστη καθ’ όλη τη διάρκεια της ανάγνωσης καθώς ο Ροΐδης καταφέρνει να συντηρήσει μέσα του την αμφιβολία.[3]
Οι Επιστολαί ενός Αγρινιώτου αποτελούν μέρος του βιβλίου μαζί με την επιστολή του ίδιου του συγγραφέα στην Ιερά Σύνοδο. (Ολίγαι Λέξεις…). Ο Διονύσιος Σουρλής, υπερασπίζεται τη σατιρική λογοτεχνία μνημονεύοντας μεγάλους σατιρικούς λογοτέχνες του. Δια στόματός του, ο Ροΐδης επαναλαμβάνει το αισθητικό του αξίωμα:
«η μεγαλυτέρα ανηθικότης είναι να αποκοιμίζει τις τον αναγνώστην του».
Με αυτή τη φράση θα κλείσω κι εγώ που συνοψίζει τη μαχητικότητα του συγγραφέα κι αποτελεί ένα μόνιμο προβληματισμό πάνω στα όρια της τέχνης – αν τελικά υπάρχουν όρια…
[1] Στο κείμενο διατήρησα την καθαρεύουσα αλλά όχι το πολυτονικό σύστημα
[2] Δ. Δημηρούλης, «Η διαρκής γοητεία της Πάπισσας» (εισαγωγή επιμελητή), στο Η πάπισσα Ιωάννα, Αθήνα, Μεταίχμιο,2005, σ. 13
[3] Ό.π., σ. 61
