«Λωτός, ρόδον, ανεμώνη, κυπάρισσος, ελαία, δρυς…και άλλα φυτά στην αρχαιοελληνική γραμματεία και τέχνη»
Το 15ο Συνέδριο του Διεθνούς Κέντρου Μελέτης της Αρχαίας Ελληνικής Θρησκείας (CIERGA) πραγματοποιήθηκε από 1 έως 4 Οκτωβρίου στο Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων, παρουσία διακεκριμένων επιστημόνων του χώρου, με θέμα «Ο φυτικός κόσμος στις θρησκευτικές αναπαραστάσεις και πρακτικές των αρχαίων Ελλήνων».
Στόχος του Συνεδρίου που διοργανώθηκε από το Τμήμα Φιλολογίας είναι η πολυεπίπεδη έρευνα γύρω από τη ζωτική σύζευξη του φυτικού με το θρησκευτικό κόσμο στην αρχαία Ελλάδα, μέσα από πληθώρα δεδομένων και πηγών-κειμένων, επιγραφών, παπύρων και αρχαιολογικών ευρημάτων.
Καλύπτοντας ένα ευρύτατο χρονικό φάσμα, από τις πρώτες εικόνες φυτών του μινωϊκού πολιτισμού μέχρι τις αστροβοτανολογικές ανησυχίες της ύστερης αρχαιότητας, υπό το πρίσμα της φιλολογικής ανάλυσης και του ανθρωπολογικού-ιστορικού προβληματισμού, μέχρι την παλαιοβοτανολογία, τα θέματα του Συνεδρίου συμβάλλουν στη διερεύνηση:
- των μυθικών θεμάτων που αφορούν το φυτικό κόσμο, όπως φυτικά μοτίβα που σηματοδοτούν το μυστικό πέρασμα στον άλλο κόσμο, θαυματουργά βότανα, άνθη που παίρνουν μορφή από τη μοίρα άτυχων ηρώων, δέντρα προικισμένα με φωνή ή στοιχειωμένα από θεϊκά όντα αλλά και κήποι και τοπία εμποτισμένα από θρησκευτικούς και φιλοσοφικούς συμβολισμούς
- των πολυσήμαντων συναντήσεων συγκεκριμένων θεϊκών και ηρωϊκών μορφών με τον πράσινο κόσμο, όπως του Διονύσου με τον κισσό ή το νάρθηκα, των Νυμφών ή της Ελένης με τα δέντρα, της δάφνης με τον Απόλλωνα
- της λειτουργίας των φυτών στο επίπεδο λατρειακών πρακτικών και τη συμμετοχή τους σε τελετουργίες και εορτές, όπως τα Θαργήλια, τα Καλαμαία, τα Ελευσίνια Μυστήρια, τα Rosalia και τα Άκτια
- του σημαντικού ιατρομαγικού ρόλου των φυτών, με βάση παπυρικές συνταγές αλλά και πραγματείες
Την αυλαία της πρώτης μέρας άνοιξε η εισαγωγική ομιλία του Andre Motte (Πανεπιστήμιο της Λιέγης) με τον τίτλο «Παλινωδία: Τι νέο υπάρχει στα λιβάδια και τους κήπους της αρχαίας Ελλάδας;» δίνοντας τη σκυτάλη στους Claude Calame (EHESS Παρίσι), Renee Koch-Piettre (EPHE, AnHiMA, Παρίσι) και Jan-Mathieu Carbon (Πανεπιστήμιο της Κοπεγχάγης), με αναφορές στην επενέργεια ιερών φυτών στις ποικίλες τελετουργίες μύησης των αρχαίων προγόνων καθώς και τη σχέση τους με τις λατρευτικές πρακτικές αφιερωμένες σε διάφορες θεότητες.
Οι ομιλίες που ακολούθησαν κινήθηκαν στα ίδια μοτίβα, εξειδικεύοντας τη λειτουργία και τη σημασία κάποιων φυτών στη λατρεία και τη σχέση τους με το Διόνυσο, την Ελένη και τον Αλέξανδρο. Παρομοίως, οι επόμενες ανακοινώσεις θεματικά αφορούσαν τη συσχέτιση της πανίδας με τα θρησκευτικά δρώμενα, από τον Όμηρο έως την Ελληνιστική ποίηση και τον Αίσωπο. Χαρακτηριστικό παράδειγμα ο David Bouvier (Πανεπιστήμιο της Λωζάνης) που συσχέτισε στην εισήγησή του την ευεργετική δύναμη και παρουσία των λουλουδιών στους ανθρώπινους και τους θεϊκούς μύθους αλλά και η Φλώρα Μανακίδου (Δημοκρίτειο Πανεπιστήμιο Θράκης) με την αναφορά της στα «ομιλούντα φυτά», παρόντα στην ελληνιστική ποίηση, όπως επίσης και η Σοφία Παπαϊωάννου του Πανεπιστημίου Αθηνών που παρουσίασε πηγές για μια «θρησκευτική μεταμόρφωση του ρόδου στην ύστερη αρχαιότητα».
Οι μαγικές και ποιητικές μεταμορφώσεις διαφόρων φυτών και δέντρων αποτέλεσε προσφιλές θέμα των ανακοινώσεων που συνέχισαν και έκλεισαν την πρώτη μέρα του Συνεδρίου.
Βασικός άξονας της δεύτερης μέρας ήταν οι ομιλίες με θέμα τη διερεύνηση του φυτικού κόσμου σε φιλοσοφικά κείμενα, όπως για παράδειγμα η παρουσία της δρυός της Δωδώνης και του πλάτανου του Ιλυσσού στον πλατωνικό Φαίδρο (Αικατερίνη Λεύκα, Πανεπιστήμιο της Λιέγης) αλλά και η εμφάνιση της ιερής πανίδας στα ορφικά και διονυσιακά μυστήρια.
«Τα δέντρα και η μυθική μνήμη», εισήγηση της Αθανασίας Ζωγράφου (Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων), σε συνδυασμό με την ομιλία της Louise Bruit-Zaidman (AnHiMA, Παρίσι) για την παρουσία του φυτικού κόσμου στο θέατρο του Ευριπίδη έδωσαν το στίγμα αυτής της συνεδρίας που στόχευσε στην ανάδειξη των πολιτισμικών χαρακτηριστικών του κόσμου της φυτολογίας.
Επιπρόσθετα, το πέρασμα στη μελέτη των φαρμακευτικών και θεραπευτικών ιδιοτήτων φυτών, όπως η ιερή δάφνη του μαντείου των Δελφών μονοπώλησαν το ενδιαφέρον του ακροατηρίου. Η δεύτερη μέρα ολοκληρώθηκε με ανακοινώσεις σχετικές με την κειμενική παρουσία «των ιερών, μαγικών και αποτροπαϊκών φυτών» σε παπυρικά αποσπάσματα και κειμενικά θραύσματα, προερχόμενα απ’ όλο το εύρος της αρχαίας λογοτεχνικής παραγωγής.
Αντιθετικά κινήθηκε η τρίτη και τελευταία μέρα, στην οποία τη σκυτάλη από τις φιλολογικές προσεγγίσεις παρέλαβαν τα τεκμήρια της αρχαιολογικής έρευνας. Η εμπεριστατωμένη συνεργατική παρουσίαση της Αικατερίνης Λιάμπη (Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων) και της Κλεοπάτρας Παπαευαγγέλου-Γκενάκου (Κέντρο Πολιτισμού, Έρευνας και Τεκμηρίωσης-Τράπεζα της Ελλάδος) με θέμα τις φυτικές αναπαραστάσεις στα κατά τόπους νομίσματα της αρχαιότητας από τον 5ο π.Χ αιώνα, πλαισιώθηκε από τα νομισματικά πειστήρια που καταδεικνύουν την «μεταμόρφωση» της Αμβροσίας σε κλήμα, στον σχετικά άγνωστο μύθο του Θρακιώτη βασιλιά Λυκούργου που παρουσίασε ο Αλέξανδρος Ανδρέου (Επιγραφικό και Νομισματικό Μουσείο). Τα ευρήματα της αρχαιολογικής σκαπάνης έχουν καταδείξει την έκδηλη παρουσία του φυτικού κόσμου σε τοιχογραφίες, κεραμικά, αναθηματικές στήλες και σε πολλά άλλα διάχυτα ευρήματα από όλες τις ιστορικές εποχές.
Οι εργασίες του Συνεδρίου ολοκληρώθηκαν με επίσκεψη στο Αρχαιολογικό Μουσείο και στον ιερό χώρο της αρχαίας Δωδώνης. Την οργανωτική επιτροπή αποτέλεσαν οι Αριάδνη Γκάρτζιου-Τάττη, Αθανασία Ζωγράφου και Ευάγγελος Καρακάσης. Τέλος, καταλυτικής σημασίας για την ομαλή διεξαγωγή του Συνεδρίου ήταν η αμέριστη και απερίσπαστη βοήθεια και αφοσίωση των μεταπτυχιακών φοιτητών του τμήματος Φιλολογίας.
Μαρία Αδ. Κωνσταντίνου
